Suy dinh dưỡng bào thai là gì? Thai bị suy dinh dưỡng nên ăn gì?

Suy dinh dưỡng bào thai là gì?

Suy dinh dưỡng bào thai là một tình trạng bệnh lý khi thai nhi không đạt được tiềm năng phát triển tối đa (chậm tăng trưởng trong tử cung) do sự thiếu hụt dinh dưỡng hoặc oxy, với nguyên nhân thường do bánh nhau hoạt động kém, bệnh lý ở người mẹ, hoặc rối loạn di truyền ở thai.

Có thể hiểu, dòng máu từ mẹ đến thai bị cản trở nên các chất dinh dưỡng và oxy không thể đến thai. Dù mẹ có cố gắng cải thiện chế độ dinh dưỡng thì thai vẫn có thể tiếp tục bị chậm tăng trưởng khi dòng máu vận chuyển chất dinh dưỡng gặp “trục trặc” – tức là bánh nhau gặp vấn đề.

Suy dinh dưỡng bào thai khác hoàn toàn với suy dinh dưỡng thai kỳ. Mặc dù cả hai đều liên quan đến tình trạng thiếu hụt dinh dưỡng trong thai kỳ, nhưng điểm khác biệt lớn nhất là ở đối tượng và nguyên nhân trực tiếp gây bệnh.

• Suy dinh dưỡng thai kỳ xảy ra ở người mẹ, trong khi suy dinh dưỡng bào thai xảy ra ở thai nhi.
• Suy dinh dưỡng thai kỳ có thể là một nguyên nhân dẫn đến suy dinh dưỡng bào thai, nhưng không phải tất cả suy dinh dưỡng bào thai đều do mẹ suy dinh dưỡng. Thậm chí suy dinh dưỡng bào thai còn có thể xảy ra ở mẹ dinh dưỡng đầy đủ nhưng bị rối loạn chức năng nhau thai hoặc thai có bất thường.

Hiểu rõ sự khác biệt này chính là nền tảng quan trọng giúp các mẹ bầu nắm được hướng chăm sóc và bổ sung dinh dưỡng phù hợp trong quá trình mang thai để phòng ngừa bệnh.

Nguyên nhân suy dinh dưỡng bào thai

Nguyên nhân suy dinh dưỡng bào thai có thể từ người mẹ, thai nhi hoặc nhau thai – dựa trên các hướng dẫn y khoa từ các tổ chức y tế quốc tế về sản phụ khoa như Trường Sản Phụ khoa Hoa Kỳ (ACOG), Hội Y học Bào thai Hoa Kỳ (SMFM), Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), và Hội Siêu âm Quốc tế trong Sản Phụ khoa (ISUOG).

Nguyên nhân từ mẹ

• Thiếu dinh dưỡng: Thai nhi không nhận đủ nguyên liệu để phát triển khi mẹ thiếu năng lượng, protein hoặc vi chất thiết yếu trong thai kỳ, dẫn đến hạn chế tăng trưởng trong tử cung.
• Bệnh mạn tính (tăng huyết áp, lupus, đái tháo đường…): Các bệnh này gây tổn thương mạch máu và làm giảm khả năng vận chuyển dưỡng chất cho thai.
• Tiền sản giật: Đây là một tình trạng nguy hiểm, xảy ra do huyết áp tăng cao trong thai kỳ gây rối loạn trao đổi chất giữa mẹ và thai.
• Rối loạn đông máu: Tình trạng tăng đông máu dễ gây huyết khối trong bánh nhau và làm tắc nghẽn dòng máu nuôi thai, khiến thai bị thiếu dưỡng chất nghiêm trọng.
• Lối sống có hại (hút thuốc, rượu, ma túy): Các chất này gây co mạch, giảm oxy máu và tổn thương nhau thai, từ đó làm suy giảm khả năng nuôi dưỡng thai.
• Tuổi mẹ quá cao hoặc quá thấp: Mẹ quá trẻ có thể chưa đủ khả năng sinh lý để nuôi thai, trong khi mẹ lớn tuổi dễ mắc bệnh mạn tính hoặc bất thường nhau thai. Cả hai trường hợp đều làm tăng nguy cơ suy dinh dưỡng bào thai.

Nguyên nhân từ thai nhi

• Dị tật bẩm sinh: Thai nhi mắc dị tật thường gặp rối loạn trong quá trình trao đổi chất và phát triển lâu dài, gây cản trở khả năng tăng trưởng của thai dẫn đến suy dinh dưỡng.
• Bất thường nhiễm sắc thể: Các rối loạn di truyền làm thay đổi biểu hiện gen kiểm soát tăng trưởng. Kết quả là thai không phát triển đúng tiềm năng dù có đủ dưỡng chất.
• Nhiễm trùng bào thai (CMV, toxoplasma, rubella…): Các bệnh nhiễm trùng này gây tổn thương mô và viêm nhau thai. Chúng cản trở sự phát triển mô thai và khả năng hấp thu dưỡng chất.
• Hội chứng truyền máu song thai: Một thai nhận ít máu hơn thai còn lại do chia máu không đều qua nhau thai. Thai bị thiếu máu sẽ chậm phát triển và dễ bị suy dinh dưỡng bào thai.

Nguyên nhân từ nhau thai

• Thiểu sản nhau thai: Bánh nhau phát triển kém hoặc hoạt động không hiệu quả làm suy giảm khả năng trao đổi chất giữa mẹ và thai nhi.
• Vôi hóa nhau sớm: Vôi hóa làm giảm diện tích bề mặt hoạt động của nhau thai, từ đó giới hạn khả năng vận chuyển máu giàu oxy và dinh dưỡng đến thai.
• Nhau bám thấp hoặc nhau tiền đạo: Vị trí bánh nhau bất thường có thể làm giảm lượng máu đến vùng nhau hiệu quả, dẫn đến suy dinh dưỡng bào thai do khả năng cung cấp dinh dưỡng và oxy cho thai bị hạn chế.
• Tắc mạch máu nhau: Tình trạng tắc nghẽn trong các mao mạch của bánh nhau làm giảm lưu lượng máu giùa dinh dưỡng và oxy đến thai nhi.
• Bất thường dây rốn (1 động mạch rốn, xoắn quá mức): Dây rốn bất thường làm giảm lưu lượng máu từ bánh nhau đến thai, gây thiếu oxy và dưỡng chất.

Dấu hiệu thai nhi bị suy dinh dưỡng

Suy dinh dưỡng bào thai bắt buộc phải được xác định thông qua các xét nghiệm hình ảnh học như siêu âm thai hoặc siêu âm Doppler động mạch rốn, động mạch não giữa. Mọi dấu hiệu mà mẹ có thể tự cảm nhận hoặc nhận biết bên ngoài chỉ mang tính suy đoán, rất dễ gây hoang mang không cần thiết.

Mặc dù vậy, mẹ vẫn nên chú ý một số dấu hiệu nghi ngờ sau đây để có thể thăm khám với bác sĩ sớm nhằm đảm bảo sức khỏe thai kỳ.

• Bụng không lớn lên tương xứng với tuần thai.
• Thai đạp ít hơn, yếu hơn hoặc thay đổi bất thường so với trước đây.
• Mẹ không tăng cân trong tam cá nguyệt 2 hoặc 3, hoặc tăng quá ít so với hướng dẫn từ bác sĩ.

Suy dinh dưỡng bào thai có gây nguy hiểm cho mẹ và bé không?

Suy dinh dưỡng bào thai là một tình trạng rất nguy hiểm cho hai mẹ con, đặc biệt là có thể đe dọa đến tính mạng và sự phát triển lâu dài của thai nhi. Nếu không được phát hiện và quản lý đúng cách, các biến chứng của bệnh có thể kéo dài đến cả tuổi trưởng thành của trẻ.

Thai nhi là đối tượng bị ảnh hưởng nhiều nhất, như thai chết lưu, sinh non, hoặc dễ mắc biến chứng hạ đường huyết, hạ thân nhiệt, suy hô hấp và rối loạn đông máu do hệ cơ quan phát triển chưa hoàn chỉnh. Thậm chí trẻ sau sinh còn bị chậm nói, chậm vận động, khó tiếp thu, ảnh hưởng đến học tập và chất lượng cuộc sống lâu dài.

Không chỉ bé mà ngay cả mẹ cũng có thể gặp nhiều biến chứng nghiêm trọng do suy dinh dưỡng bào thai gây ra.

• Tăng nguy cơ biến chứng thai kỳ: Suy dinh dưỡng thai kỳ thường đi kèm với các rối loạn nguy hiểm như tiền sản giật, hội chứng HELLP hoặc rối loạn đông máu. Những tình trạng này khiến mẹ dễ mắc biến chứng nặng, thậm chí là đe dọa tính mạng.
• Tăng chỉ định mổ lấy thai: Mẹ có nguy cơ cao hơn bị mất máu quá mức, nhiễm trùng biến chứng sau phẫu thuật sinh mổ sớm. Đồng thời thời gian hồi phục sau sinh cũng kéo dài hơn bình thường.

Ngay cả khi đã sinh con thành công thì mẹ còn đối mặt với nguy cơ trầm cảm kéo dài sau sinh. Điều này là do thể trạng mệt mỏi do bệnh gây ra, cùng việc phải chăm sóc em bé theo hướng đặc biệt và khó khăn hơn các bé sinh thường khỏe mạnh.

Cách chẩn đoán suy dinh dưỡng bào thai

Việc chẩn đoán suy dinh dưỡng bào thai không chỉ dựa vào việc “thai nhỏ”, mà cần kết hợp kết quả từ siêu âm, Doppler, cùng quá trình theo dõi sự phát triển của thai theo thời gian và các yếu tố nguy cơ lâm sàng khác.

Dựa vào các yếu tố này mà suy dinh dưỡng bào thai được chia thành hai mức độ: Sớm và Muộn. Mỗi mức độ có cơ chế gây bệnh, biểu hiện và tiên lượng hoàn toàn khác nhau, từ đó ảnh hưởng trực tiếp đến cách chẩn đoán và điều trị.

Chẩn đoán suy dinh dưỡng bào thai sớm (trước tuần thứ 32)

FGR sớm thường do bất thường nhau thai nặng, dễ phát hiện qua siêu âm và Doppler vì biểu hiện rõ rệt (thai rất nhỏ, Doppler rối loạn sớm), nhưng nguy cơ sinh non và biến chứng trong giai đoạn quanh thời điểm sinh nở là rất cao.

Thai nhi được chẩn đoán FGR sớm nếu có 1 trong các tiêu chí sau:

• Trọng lượng thai hoặc vòng bụng thai nhỏ hơn phân vị thứ 3 (3rd percentile) so với chuẩn bình thường.
• Trọng lượng thai hoặc vòng bụng thai nhỏ hơn phân vị thứ 10 (10th percentile) so với chuẩn bình thường, và kèm theo ít nhất một dấu hiệu bất thường trong kết quả chụp Doppler như sau:
  • Dòng máu nuôi thai qua dây rốn có biểu hiện bất thường, ví dụ: kháng trở tăng cao hoặc mất/đảo chiều dòng chảy trong thì tâm trương.
  • Tỷ số máu đến não so với máu đến bánh nhau thấp hơn mức bình thường (CPR giảm).

Chẩn đoán suy dinh dưỡng bào thai muộn (từ tuần thứ 32 trở đi)

FGR muộn thường khó phát hiện hơn do thai chỉ hơi nhỏ và Doppler có thể bình thường, nhưng lại có nguy cơ cao chết lưu đột ngột nếu không được theo dõi sát sao.

Thai nhi được chẩn đoán FGR muộn khi có 2 tiêu chí trở lên trong số sau:

• Trọng lượng thai hoặc vòng bụng thai nhỏ hơn phân vị thứ 10 (10th percentile) so với chuẩn bình thường.
• Thai tăng trưởng chậm hơn dự kiến so với các lần siêu âm trước đó.
• Dòng máu nuôi thai qua dây rốn có bất thường nhẹ hoặc dấu hiệu thai đang ưu tiên nuôi não.
• Chu vi đầu lớn hơn rõ rệt so với vòng bụng thai.

Cách điều trị suy dinh dưỡng bào thai

Điều trị suy dinh dưỡng bào thai không giống như điều trị một bệnh thông thường bằng thuốc, mà là quá trình quản lý sát sao thai kỳ để đảm bảo thai nhi có môi trường phát triển an toàn nhất, và lựa chọn thời điểm sinh phù hợp trước khi xảy ra biến chứng.

Tương ứng với hai mức độ của FGR thì cũng có hai hướng điều trị phù hợp.

Điều trị suy dinh dưỡng bào thai sớm

Mục tiêu chính là giữ thai càng lâu càng tốt để giúp thai phát triển thêm trong bụng mẹ, miễn là thai còn an toàn.

• Theo dõi thai thường xuyên bằng siêu âm và máy đo tim thai để biết thai còn khỏe không.
• Cần nhập viện để theo dõi liên tục nếu thai có dấu hiệu thiếu oxy nghiêm trọng.
• Cần tiêm thuốc giúp phổi thai phát triển nhanh hơn để em bé dễ thở khi ra đời, áp dụng trong trường hợp phải sinh sớm trước tuần thứ 34.

Nếu thai có dấu hiệu yếu nặng và không còn đủ sức chịu đựng trong bụng mẹ thì bác sĩ sẽ quyết định sinh sớm để cứu thai. Trong nhiều trường hợp thai còn quá non sẽ được giữ lại theo dõi càng lâu càng tốt, nhưng mẹ phải luôn sẵn sàng sinh mổ bất cứ lúc nào nếu có chuyển biến xấu.

Điều trị suy dinh dưỡng bào thai muộn

Mục tiêu chính là theo dõi sát sao thai nhi để phát hiện sớm dấu hiệu bất thường nào và chọn đúng thời điểm sinh ra an toàn nhất – không quá sớm (khi thai còn non) và không quá muộn (dễ bị chết lưu đột ngột).

• Theo dõi định kỳ bằng siêu âm, đo tim thai và theo dõi cử động thai.
• Tiếp tục theo dõi nếu các chỉ số vẫn bình thường và thai đang lớn dần.
• Có thể sinh sớm hơn dự kiến nếu thai không lớn thêm, cử động ít hoặc có dấu hiệu thiếu oxy nhẹ.

Hầu hết các trường hợp thai yếu do suy dinh dưỡng bào thai muộn thì mẹ sẽ được chỉ định sinh khi đủ 37 tuần tuổi nếu không có vấn đề nghiêm trọng. Chỉ khi thai đủ sức chịu đựng và không có chống định thì mẹ sẽ được sinh thường.

Suy dinh dưỡng bào thai có thể được chữa bằng cách bổ sung dinh dưỡng không?

Nhiều mẹ bầu suy nghĩ rằng “thiếu chất thì bổ sung chất”. Tuy nhiên điều này lại không phù hợp trong bối cảnh suy dinh dưỡng bào thai, bởi vấn đề không nằm ở việc thiếu hụt “lượng” chất mà nằm ở “khả năng cung cấp” chất cho thai.

Nếu nguyên nhân do sinh lý hoặc bệnh lý

Khi thai bị FGR vì bệnh lý nhau thai (như giảm tưới máu, vôi hóa sớm), bệnh nền của mẹ (tăng huyết áp, lupus, rối loạn đông máu) hoặc bất thường thai nhi (nhiễm sắc thể, dị tật) thì việc điều trị bằng cách bổ sung dinh dưỡng cho mẹ hoàn toàn không có hiệu quả.

Bởi vấn đề không nằm ở lượng dinh dưỡng mẹ hấp thu mà là ở khả năng vận chuyển và sử dụng dinh dưỡng đến thai bị cản trở – điều này giống như “đường ống dinh dưỡng bị nghẹt”, không thể bơm thêm được dù mẹ ăn nhiều hơn.

Trong những trường hợp này thì các bác sĩ thường tập trung vào việc theo dõi thai sát sao bằng siêu âm, Doppler, đo tim thai, và quyết định sinh đúng thời điểm để bảo vệ thai chứ không phải bằng bổ sung dinh dưỡng.

Nếu nguyên nhân do suy dinh dưỡng thai kỳ (mẹ thiếu chất)

Bổ sung dinh dưỡng có thể cải thiện phần nào sự phát triển của thai nếu nguyên nhân FGR là do mẹ ăn uống thiếu chất và thiếu vi chất (sắt, đạm, kẽm, acid folic…). Việc bổ sung này cần được thực hiện đúng cách càng sớm càng tốt, trước khi bánh nhau bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi tình trạng mẹ thiếu dinh dưỡng kéo dài.

Tuy nhiên, hiệu quả bổ sung dinh dưỡng chỉ đáng kể nếu FGR được phát hiện sớm và mức độ còn nhẹ. Điều này là vì tổn thương nhau thai sẽ không hồi phục sau một thời điểm nhất định (thường sau tam cá nguyệt thứ hai), và thai cũng không còn khả năng tăng trưởng bình thường dù mẹ được bổ sung đầy đủ.

Mặc dù hữu ích nhưng việc bổ sung dinh dưỡng vẫn không thể thay thế cho các biện pháp giám sát y khoa khi xảy ra suy dinh dưỡng bào thai.

Thay vào đó, giải pháp bổ sung dinh dưỡng lại được các chuyên gia y tế khuyến cáo là có thể giúp phòng ngừa suy dinh dưỡng bào thai.

• Bổ sung đầy đủ dưỡng chất thiết yếu: sắt, axit folic, canxi, kẽm, omega-3, vitamin A, D, E, C, B12…
• Mẹ thiếu cân hoặc thiếu dinh dưỡng trước thai kỳ cần được tư vấn tăng cân đủ để đảm bảo đủ điều kiện mang thai khỏe mạnh.
• Không hút thuốc, uống rượu, dùng ma túy.
• Hạn chế uống trà, cà phê quá mức vì làm ảnh hưởng hấp thu sắt.
• Điều trị các bệnh mạn tính ổn định (nếu có) để tăng hiệu quả hấp thu và sử dụng dưỡng chất.

Điều quan trọng là mẹ bầu cần khám dinh dưỡng tiền thai và khám thai định kỳ để đánh giá cân nặng mẹ, chỉ số thai, chiều cao tử cung. Việc này giúp mẹ luôn nhận được sự hỗ trợ sức khỏe đầy đủ trước và trong giai đoạn mang thai.