Ký sinh trùng sốt rét: Cơ chế gây bệnh và cách phòng ngừa

Ký sinh trùng sốt rét là tác nhân chính gây bệnh sốt rét – một căn bệnh truyền nhiễm nguy hiểm lây qua muỗi Anopheles. Khi xâm nhập vào cơ thể, chúng tấn công gan và hồng cầu, gây sốt cao, thiếu máu và có thể dẫn đến biến chứng nguy hiểm. Cùng Diag tìm hiểu về ký sinh trùng sốt rét và toàn bộ kiến thức liên quan đến bệnh sốt rét nhé!

Ký sinh trùng sốt rét Plasmodium Falciparum

Ký sinh trùng sốt rét thuộc chi Plasmodium, là những sinh vật đơn bào ký sinh gây bệnh sốt rét ở người. Chúng lây qua vết đốt của muỗi cái Anopheles nhiễm bệnh.

Có hơn 200 loài Plasmodium được biết đến, nhưng chỉ có 5 thể gây nhiễm của ký sinh trùng sốt ét ở người là:

• Plasmodium falciparum: Gây ra các trường hợp sốt rét nghiêm trọng nhất và phổ biến nhất trên toàn cầu.
• Plasmodium vivax: Phổ biến thứ hai, có khả năng gây tái phát do thể ngủ.
• Plasmodium malariae: Gây bệnh nhẹ hơn nhưng có thể tồn tại trong máu người trong thời gian dài.
• Plasmodium ovale: Hiếm gặp hơn, chủ yếu ở Tây Phi và các khu vực nhiệt đới.
• Plasmodium knowlesi: Ban đầu được coi là ký sinh trùng ở khỉ, nhưng hiện được công nhận là gây bệnh ở người, đặc biệt ở Đông Nam Á.

Tại Việt Nam, hai loài phổ biến nhất là:

• Plasmodium falciparum: Chiếm khoảng 70-80% các ca mắc sốt rét, do chúng sinh trưởng tốt trong khí hậu nóng ẩm của Việt Nam.
• Plasmodium vivax: Chiếm khoảng 20-30% các ca mắc, thường xuất hiện ở những khu vực có khí hậu lạnh hơn.

Ký sinh trùng sốt rét trải qua nhiều giai đoạn phát triển với hình thái khác nhau:

• Thể nhẫn, thể tự dưỡng: Dạng đầu tiên trong hồng cầu, có hình nhẫn với chấm đỏ.
• Thể phân liệt: Phân chia thành mảnh trùng, phá vỡ hồng cầu và tiếp tục chu kỳ.
• Giao bào: Dạng phát triển để muỗi hút, duy trì chu kỳ trong muỗi.
• Thể ngủ: Tồn tại trong gan, có thể tái hoạt động sau nhiều tháng hoặc năm, gây tái phát sốt rét.

Xem thêm:

• Ký sinh trùng trên da
• Ký sinh trùng ăn não
• Ký sinh trùng demodex

Chu trình phát triển của ký sinh trùng sốt rét

Chu kỳ phát triển của ký sinh trùng sốt rét bao gồm hai giai đoạn chính:

1. Giai đoạn trong cơ thể muỗi (Anopheles): Muỗi hút máu người bệnh, lấy giao bào ký sinh trùng sốt rét. Trong dạ dày muỗi, giao bào phát triển thành giao tử, kết hợp thành hợp tử rồi thành trứng di động (ookinete). Trứng di động xâm nhập thành dạ dày, hình thành nang trứng (oocyst), phát triển và giải phóng thoa trùng (sporozoite) đến tuyến nước bọt, sẵn sàng lây nhiễm.
2. Giai đoạn trong cơ thể người: Khi muỗi đốt, thoa trùng vào máu, đến gan, phát triển thành thể phân liệt, rồi giải phóng mảnh trùng (merozoite) vào máu. Mảnh trùng xâm nhập hồng cầu, gây sốt rét. Một số phát triển thành giao bào, được muỗi hút để tiếp tục chu kỳ.

Bệnh sốt rét và cơ chế gây bệnh

Bệnh sốt rét là một bệnh truyền nhiễm do ký sinh trùng Plasmodium gây ra, lây truyền qua vết đốt của muỗi cái Anopheles nhiễm bệnh. Khi vào cơ thể, ký sinh trùng tấn công gan và hồng cầu, gây sốt, thiếu máu, suy nhược. Trong trường hợp nghiêm trọng, nó có thể khiến người bệnh suy tạng hoặc tử vong.

Theo Bộ Y tế, năm 2022, Việt Nam ghi nhận 456 ca mắc sốt rét, chủ yếu tại miền Trung, Tây Nguyên và khu vực biên giới Lào, Campuchia. Dù tỷ lệ mắc giảm, khoảng 7 triệu người vẫn sống trong vùng có nguy cơ cao. Hiểu cơ chế gây bệnh giúp phòng ngừa hiệu quả hơn bệnh lý này.

Cơ chế gây bệnh: Sau khi muỗi nhiễm ký sinh trùng đốt người, thoa trùng xâm nhập gan, phát triển thành thể phân liệt và giải phóng mảnh trùng vào máu. Mảnh trùng tấn công hồng cầu, nhân lên, phá hủy hồng cầu, gây ra các triệu chứng sốt rét.

Xem thêm:

• Ký sinh trùng đường ruột
• Ký sinh trùng ở mắt

Phương thức lây truyền bệnh sốt rét

• Qua vết đốt của muỗi Anopheles (phương thức lây truyền chính): Muỗi cái hút máu từ người mắc sốt rét và trở thành vật trung gian truyền bệnh.
• Truyền nhiễm từ mẹ sang con: Người mẹ mắc sốt rét có thể truyền ký sinh trùng cho thai nhi qua nhau thai, gây sốt rét bẩm sinh.
• Lây qua đường máu: Truyền máu từ người nhiễm sốt rét hoặc dùng chung kim tiêm hoặc dụng cụ y tế không được tiệt trùng.

Triệu chứng lâm sàng của bệnh sốt rét

Triệu chứng sốt rét thay đổi tùy theo mức độ nhiễm bệnh, chủng gây bệnh sốt rét và tình trạng miễn dịch của bệnh nhân. Các triệu chứng phổ biến gồm:

Giai đoạn ủ bệnh

• Kéo dài từ 7-30 ngày (tùy loại ký sinh trùng).
• Thường không có triệu chứng rõ ràng hoặc chỉ có mệt mỏi nhẹ.

Giai đoạn khởi phát

• Sốt nhẹ, ớn lạnh, mệt mỏi, nhức đầu.
• Buồn nôn, nôn, đau cơ và khớp.

Giai đoạn điển hình (Chu kỳ sốt rét lặp lại mỗi 48-72 giờ, tùy loại ký sinh trùng)

• Cơn sốt rét run: Ớn lạnh dữ dội (15-60 phút).
• Sốt cao: Nhiệt độ 40-41°C, kéo dài 2-6 giờ, đổ mồ hôi nhiều.
• Hạ sốt: Cảm giác kiệt sức sau cơn sốt.

Biến chứng nguy hiểm

• Sốt rét thể não: Rối loạn ý thức, co giật, hôn mê, nguy cơ tử vong.
• Thiếu máu nặng: Hồng cầu bị phá hủy hàng loạt, gây mệt mỏi, suy tim, lách to.
• Tổn thương nội tạng: Ảnh hưởng gan, thận, phổi, có thể dẫn đến suy đa cơ quan.

Phương pháp chẩn đoán bệnh sốt rét

• Soi kính hiển vi: Lấy mẫu máu nhuộm Giemsa để phát hiện ký sinh trùng sốt rét Plasmodium. Đây là phương pháp tiêu chuẩn, có độ chính xác cao.
• Test chẩn đoán nhanh (RDTs – Rapid Diagnostic Tests): Kiểm tra kháng nguyên ký sinh trùng trong máu, cho kết quả nhanh trong 15-30 phút, thuận tiện trong môi trường y tế hạn chế.
• PCR (Phản ứng chuỗi polymerase): Phát hiện ADN của ký sinh trùng với độ nhạy cao, giúp xác định chính xác ngay cả khi số lượng ký sinh trùng thấp. Tuy nhiên, chi phí cao và thường được sử dụng trong nghiên cứu hoặc cơ sở y tế chuyên sâu.

Điều trị bệnh sốt rét

Việc chữa sốt rét phụ thuộc vào loại ký sinh trùng Plasmodium gây bệnh, mức độ nghiêm trọng và tình trạng kháng thuốc trong khu vực. Dưới đây là các phương pháp chính:

Thuốc điều trị bệnh sốt rét

• Artemisinin-based Combination Therapy (ACTs): Là thuốc điều trị bệnh sốt rét hàng đầu do Plasmodium falciparum, bao gồm các thuốc như Artemether-Lumefantrine (Coartem) hoặc Artesunate-Amodiaquine.
• Chloroquine: Được sử dụng cho sốt rét do Plasmodium vivax, Plasmodium ovale và Plasmodium malariae tại những vùng chưa có kháng thuốc.
• Primaquine: Được dùng kết hợp với ACT hoặc Chloroquine để tiêu diệt thể ngủ (hypnozoites) của Plasmodium vivax và Plasmodium ovale, ngăn ngừa tái phát.

Điều trị sốt rét nặng

• Artesunate tiêm tĩnh mạch: Là lựa chọn ưu tiên cho sốt rét nặng do Plasmodium falciparum. Sau khi tình trạng bệnh nhân cải thiện, tiếp tục chữa trị bằng ACT đường uống.
• Quinine tiêm tĩnh mạch: Được sử dụng khi không có Artesunate, nhưng ít hiệu quả hơn và có nhiều tác dụng phụ.

Hỗ trợ y tế khác

• Kiểm soát sốt: Dùng Paracetamol để hạ sốt và giảm triệu chứng.
• Bù nước và điện giải: Đảm bảo bệnh nhân được cung cấp đủ nước để tránh mất nước do sốt cao.
• Theo dõi liên tục: Chữa trị kịp thời các ảnh hưởng nghiêm trọng như thiếu máu nặng, suy thận hoặc suy hô hấp.

Việc tuân thủ phác đồ điều trị là rất quan trọng để tránh kháng thuốc và mắc bệnh trở lại. Nếu có dấu hiệu sốt rét, cần đến cơ sở y tế ngay để được chẩn đoán và trị bệnh kịp thời.

Cách phòng ngừa ký sinh trùng sốt rét

Để giảm nguy cơ mắc sốt rét, việc chủ động phòng ngừa là vô cùng quan trọng, đặc biệt khi sinh sống hoặc di chuyển đến khu vực có dịch. Dưới đây là các biện pháp ngăn ngừa hiệu quả khỏi ký sinh trùng sốt rét:

• Phòng tránh muỗi đốt: Ngủ màn tẩm hóa chất diệt muỗi, mặc quần áo dài tay, dùng kem chống muỗi, và sử dụng thuốc xịt muỗi hoặc nhang muỗi trong khu vực có dịch.
• Kiểm soát muỗi và môi trường: Phun hóa chất diệt muỗi tại vùng có nguy cơ cao. Vệ sinh môi trường sống để loại bỏ nơi muỗi sinh sản như vũng nước đọng, bụi rậm để hạn chế sự phát triển của muỗi.
• Dự phòng bằng thuốc (cho người đi vào vùng dịch): Sử dụng thuốc phòng sốt rét như Doxycycline, Mefloquine theo hướng dẫn của cơ quan y tế để giảm nguy cơ nhiễm bệnh.
• Phát hiện và điều trị sớm: Xét nghiệm nhanh khi có triệu chứng nghi ngờ và điều trị kịp thời nhằm ngăn ngừa biến chứng và hạn chế lây lan bệnh.

Diag hiện đang có xét nghiệm bệnh sốt rét test nhanh với giá cả phải chăng cùng nhiều loại xét nghiệm ký sinh trùng khác. Với hơn 25 năm kinh nghiệm trong lĩnh vực y khoa, công nghệ hiện đại và đạt chuẩn quốc tế ISO 15189:2022, khách hàng có thể hoàn toàn yên tâm khi xét nghiệm tại Diag. Bạn có thể ghé 1 trong 40 chi nhánh của Diag trên toàn quốc hoặc lấy mẫu tại nhà nhanh chóng, thuận tiện. Liên hệ Diag ngay để được tư vấn chi tiết nhé!

• Trang chủ Diag: https://diag.vn/
• Hotline: 1900 1717
• Chi nhánh Diag trên toàn quốc: https://diag.vn/location/

Lời kết

Sốt rét vẫn là một mối đe dọa sức khỏe nghiêm trọng, đặc biệt là ở Việt Nam. Mặc dù tỷ lệ mắc bệnh đã giảm nhờ các biện pháp kiểm soát, hàng triệu người vẫn sống trong vùng có nguy cơ cao. Chủ động phòng ngừa để hạn chế mắc bệnh và xét nghiệm sớm nếu có dấu hiệu mắc bệnh nhé!

Xem thêm:

• Ký sinh trùng ở vùng kín
• Ký sinh trùng lên não
• Ký sinh trùng e canis có lây sang người không?