Các nguyên nhân bệnh béo phì và vấn đề sức khỏe tiềm ẩn

Béo phì là gì? Tiêu chí xác định thừa cân

Béo phì là tình trạng cơ thể tích tụ lượng mỡ thừa vượt ngưỡng bình thường. Tình trạng thừa cân, béo phì có thể dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe khác như tim mạch, rối loạn cơ xương khớp, tiểu đường, ung thư.

Chỉ số khối cơ thể BMI (Body Mass Index) là công cụ đo xác định tình trạng thừa cân, béo phì dựa trên cân nặng và chiều cao. Ngoài ra, bác sĩ còn kiểm tra tỷ lệ mỡ cơ thể, cách phân bố mỡ để đánh giá chính xác.

Đối với trẻ em và thanh thiếu niên, cách tính BMI tương tự người lớn. Tuy nhiên, chỉ số BMI chỉ mang tính chất sàng lọc. Việc chẩn đoán thừa cân, béo phì ở nhóm đối tượng này còn dựa trên nhiều yếu tố: tuổi tác, giới tính, quá trình phát triển, chế độ ăn uống, cường độ vận động, v.v.

Lưu ý: Chỉ số BMI không áp dụng hoặc cần thực hiện thêm các chẩn đoán tổng quát khác để đánh giá tình trạng thừa cân, béo phì ở:

• Vận động viên, người có cơ bắp phát triển.
• Phụ nữ mang thai.

Nguyên nhân gây bệnh béo phì là gì?

Thừa cân, béo phì là một bệnh lý phức tạp và thường do sự kết hợp của nhiều nguyên nhân.

1. Chế độ ăn uống không hợp lý

• Sử dụng thực phẩm chế biến sẵn và đồ ăn nhanh: Những loại thực phẩm này thường chứa lượng calo cao, giàu chất béo xấu (trans fat) và đường, nhưng lại nghèo dinh dưỡng. Việc sử dụng thường xuyên dẫn đến tích trữ mỡ thừa.
• Đồ uống có ga và nước ngọt: Đồ uống có đường làm tăng lượng calo tiêu thụ mà không tạo cảm giác no, khiến bạn dễ dàng ăn uống quá mức.
• Dinh dưỡng mất cân đối: Khi lượng calo tiêu thụ lớn hơn lượng calo cơ thể tiêu hao, phần năng lượng dư thừa sẽ được lưu trữ dưới dạng mỡ. Đây là nguyên nhân trực tiếp dẫn đến tăng cân.

2. Lười vận động thể chất

• Lối sống lười vận động: Làm giảm lượng năng lượng tiêu hao hàng ngày, khiến năng lượng dư thừa dễ dàng tích tụ.
• Thiếu thói quen tập luyện: Hoạt động thể chất không chỉ đốt cháy calo mà còn cải thiện sự trao đổi chất. Khi không vận động đủ, cơ thể dễ dàng tích trữ mỡ, đặc biệt ở vùng bụng.

3. Yếu tố di truyền

• Tác động của gen: Một số gen có vai trò điều chỉnh cảm giác đói, no và cách cơ thể chuyển hóa thức ăn thành năng lượng. Nếu bạn có các gen này, nguy cơ béo phì sẽ cao hơn.
• Tiền sử gia đình: Các nghiên cứu chỉ ra rằng, trẻ em có bố mẹ béo phì thường có nguy cơ cao mắc béo phì. Điều này không hoàn toàn do gen mà do môi trường sống và thói quen sinh hoạt.

4. Căng thẳng và tâm lý

• Tăng hormone cortisol: Khi căng thẳng kéo dài, mức cortisol trong cơ thể tăng lên, kích thích thèm ăn và khiến bạn có xu hướng tiêu thụ nhiều thực phẩm giàu năng lượng.
• Ăn uống cảm xúc: Nhiều người ăn uống để đối phó với cảm xúc tiêu cực như lo âu, buồn bã, hoặc cô đơn. Điều này dẫn đến việc tiêu thụ thức ăn không kiểm soát, gây tăng cân.

5. Rối loạn nội tiết

• Suy giáp (Hypothyroidism): Tuyến giáp sản xuất không đủ hormone, làm chậm quá trình trao đổi chất và dẫn đến tăng cân.
• Hội chứng Cushing: Do cơ thể sản xuất quá nhiều cortisol, gây tích tụ mỡ, đặc biệt ở vùng bụng.
• Buồng trứng đa nang (PCOS): Ở phụ nữ, rối loạn này gây mất cân bằng hormone và ảnh hưởng đến quá trình chuyển hóa, dẫn đến tăng cân.

6. Các nguyên nhân khác

Các nguyên nhân khác có thể gây tăng cân, béo phì gồm:

• Thiếu ngủ: Ngủ ít hơn 6–7 tiếng mỗi đêm làm tăng ghrelin (gây đói), giảm leptin (báo cơ thể đã no), khiến ăn nhiều hơn. Thiếu ngủ cũng làm cơ thể mệt mỏi, ít vận động, dễ tích mỡ và gây béo phì.
• Bỏ bữa chính: Khi bỏ bữa, cơ thể đói hơn và có xu hướng ăn nhiều hơn vào các bữa sau, làm tăng lượng calo nạp vào.
• Uống nhiều nước ngọt, rượu bia: Lượng đường và calo cao trong nước ngọt, bia rượu dễ tích tụ thành mỡ trong cơ thể.
• Ăn vặt không kiểm soát: Snack, bánh ngọt, và đồ chiên chứa nhiều calo, nếu ăn thường xuyên sẽ gây tăng cân nhanh.
• Tác dụng phụ của thuốc: Thuốc chống viêm (corticosteroids), thuốc chống trầm cảm, thuốc trị tiểu đường, hoặc thuốc tránh thai. Thuốc có thể làm tăng cảm giác thèm ăn và thay đổi cách cơ thể sử dụng năng lượng, dẫn đến tăng cân.
• Ngủ nhiều có gây béo phì không? Ngủ nhiều có gây béo phì. Nguyên nhân do khi ngủ nhiều, các hormone trong cơ thể thay đổi, ảnh hưởng đến quá trình giải phóng năng lượng. Lượng calo dư thừa không được đốt cháy hết sẽ chuyển thành mỡ thừa gây tăng cân.

7. Nguyên nhân béo phì sau sinh

• Thay đổi hormone: Sau sinh, hormone thay đổi làm ảnh hưởng đến cảm giác đói và quá trình trao đổi chất, khiến cơ thể dễ dàng tăng cân.
• Thiếu ngủ: Phụ nữ sau sinh thường ngủ không đủ giấc, làm rối loạn hormone leptin và ghrelin, ảnh hưởng đến cảm giác no và thèm ăn.
• Áp lực tâm lý: Áp lực chăm sóc con cái, thiếu sự hỗ trợ từ gia đình, và căng thẳng sau sinh cũng có thể gây ăn uống không kiểm soát.

Đối tượng nguy cơ cao mắc béo phì

Béo phì có thể ảnh hưởng đến bất kỳ ai. Tuy nhiên, một số nhóm người có nguy cơ cao hơn do các yếu tố di truyền, lối sống, hoặc sức khỏe.

• Người có tiền sử gia đình béo phì có nguy cơ béo phì cao hơn. Nguyên nhân do yếu tố di truyền và thói quen sống chung như ăn uống không lành mạnh và ít vận động.
• Người ít vận động: Những người ngồi nhiều, ít hoạt động thể chất như nhân viên văn phòng, học sinh, sinh viên hoặc người lớn tuổi có nguy cơ cao tích mỡ thừa.
• Phụ nữ sau sinh: Xuất hiện tình trạng thay đổi hormone, thiếu ngủ, và ít vận động. Tăng nguy cơ tích mỡ, đặc biệt ở vùng bụng, dẫn đến tăng cân.
• Phụ nữ trong giai đoạn mãn kinh: Sự suy giảm hormone và ít vận động trong giai đoạn này làm chậm trao đổi chất và tích mỡ, đặc biệt ở vùng bụng.
• Người mắc các bệnh lý nội tiết: Các bệnh như suy giáp, buồng trứng đa nang (PCOS), hoặc hội chứng Cushing gây rối loạn hormone. Dẫn đến tình trạng trao đổi chất chậm, tích mỡ ở bụng, mặt, cơ thể.

Các tác hại của bệnh béo phì

Béo phì gây ra nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng như:

Bệnh lý xương khớp

• Thoái hóa khớp: Trọng lượng dư thừa làm tăng áp lực lên các khớp, đặc biệt là khớp gối, khớp háng và cột sống. Tình trạng này dẫn đến thoái hóa khớp sớm.
• Đau lưng mạn tính: Lực nén lên cột sống tăng cao ở người béo phì, gây đau lưng kéo dài và hạn chế khả năng vận động.
• Giảm khả năng hồi phục: Người béo phì thường gặp khó khăn trong việc phục hồi sau chấn thương hoặc phẫu thuật khớp.

Bệnh tiểu đường và bệnh tim mạch

• Tiểu đường tuýp 2: Béo phì gây kháng insulin, dẫn đến rối loạn chuyển hóa đường và tăng nguy cơ mắc bệnh tiểu đường tuýp 2.
• Cao huyết áp: Mỡ thừa làm tăng áp lực lên thành mạch máu, dẫn đến tăng huyết áp kéo dài.
• Xơ vữa động mạch: Mỡ tích tụ trong lòng mạch làm hẹp mạch máu, gây nguy cơ đau tim, đột quỵ và các bệnh lý tim mạch khác.
• Nguy cơ suy tim: Trọng lượng cơ thể lớn làm tim phải làm việc nhiều hơn, lâu dài dẫn đến suy tim.

Ảnh hưởng đến sức khỏe tâm thần

• Cảm giác tự ti: Người béo phì thường cảm thấy xấu hổ về ngoại hình, làm giảm sự tự tin trong giao tiếp và cuộc sống.
• Lo lắng và trầm cảm: Áp lực xã hội, sự phân biệt đối xử và cảm giác cô lập thường dẫn đến lo âu và trầm cảm ở người béo phì.
• Giảm chất lượng cuộc sống: Tâm lý tiêu cực kết hợp với sức khỏe thể chất suy giảm làm giảm chất lượng sống toàn diện.

Phương pháp chẩn đoán và điều trị béo phì

Để xác định tình trạng thừa cân, béo phì, bác sĩ có thể sử dụng các phương pháp như:

• Đo chỉ số BMI: Đánh giá dựa trên chiều cao và cân nặng.
• Đo vòng eo: Đánh giá lượng mỡ tích tụ ở bụng. Vòng eo ở người béo phì rơi vào mức trên 80 cm (ở nữ giới) – trên 90 cm (ở nam giới).
• Đo tỷ lệ mỡ cơ thể bằng thiết bị chuyên dụng để xác định tỷ lệ mỡ so với trọng lượng cơ thể. Phương pháp giúp phân biệt giữa mỡ, cơ và nước trong cơ thể.
• Xét nghiệm đường huyết, cholesterol, triglyceride và hormone để đánh giá nguy cơ tiểu đường, rối loạn lipid máu, rối loạn nội tiết…

Để điều trị béo phì, bác sĩ có thể gợi ý các phương pháp như:

• Thay đổi chế độ dinh dưỡng: Tăng cường chất xơ qua rau củ quả, trái cây và protein lành mạnh. Giảm tiêu thụ thực phẩm giàu calo, đường và chất béo xấu.
• Chia thành nhiều bữa ăn nhỏ trong ngày. Ăn chậm, nhai kỹ tạo cảm giác no lâu.
• Khuyến khích vận động ít nhất 30 phút/ ngày. Có thể đi bộ, bơi lội, yoga.
• Ngủ đủ giấc, giảm căng thẳng bằng yoga, thiền hoặc hoạt động thư giãn như gặp gỡ mọi người, vẽ tranh, v.v.
• Sử dụng thuốc giảm cân hoặc phẫu thuật (đặt vòng dạ dày, cắt dạ dày) để hỗ trợ giảm cân. Chỉ thực hiện ở trường hợp thật sự cần thiết và có sự hướng dẫn, theo dõi của bác sĩ sát sao.

Lưu ý: Mọi người tuyệt đối không tự ý sử dụng thuốc giảm cân hoặc các phương pháp truyền miệng khác. Nên tham khảo ý kiến bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng để có chế độ ăn phù hợp với thể trạng mỗi người.

Cách phòng ngừa béo phì

• Ăn nhiều rau xanh, trái cây, thực phẩm giàu chất xơ.
• Hạn chế thực phẩm chế biến sẵn và đồ uống có đường.
• Thay đổi chế độ sinh hoạt, vận động ít nhất 150 phút mỗi tuần.
• Kết hợp giữa bài tập cardio và rèn luyện sức mạnh.
• Tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng chế độ ăn phù hợp.
• Nhận hỗ trợ tâm lý nếu căng thẳng ảnh hưởng đến thói quen ăn uống.

Hiểu rõ nguyên nhân gây béo phì giúp nhận thức được tầm quan trọng của việc duy trì cân nặng hợp lý. Thay đổi thói quen ăn uống, tập thể dục thường xuyên, và kiểm soát stress sẽ mang lại hiệu quả lâu dài.