Nhiễm toan ceton là gì? Triệu chứng nhiễm toan ceton do tiểu đường

Nhiễm toan ceton là gì?

Nhiễm toan ceton (Diabetic Ketoacidosis – DKA) là biến chứng cấp cứu chuyển hoá ở người mắc đái tháo đường, xảy ra do thiếu hụt insulin trầm trọng, khiến tế bào phải sử dụng chất béo để tạo ra năng lượng thay vì glucose. Hậu quả của quá trình này là tạo ra các thể ceton, khi ceton tích tụ trong máu sẽ dẫn đến nhiễm toan.

Nhiễm toan ceton do tiểu đường thường tiến triển nhanh trong vài giờ đến 1 – 2 ngày. Biến chứng này được đặc trưng bởi bộ ba: tăng đường huyết, tăng ceton trong máu và toan chuyển hoá. Nếu không được xử lý kịp thời sẽ dẫn đến tử vong.

Nguyên nhân gây nhiễm toan ceton

Cơ chế nhiễm toan ceton là do cơ thể thiếu insulin trầm trọng, khiến glucose không vào được tế bào để tạo năng lượng. Lúc này, cơ thể buộc phải chuyển hóa mỡ để tạo năng lượng, từ đó tạo ra một loại chất phụ gọi là “thể ceton”. Khi ceton được sinh ra quá nhiều và tích tụ trong máu, chúng sẽ làm toan hóa máu. Đồng thời, lượng đường trong máu quá cao khiến người bệnh đi tiểu nhiều, kéo theo mất nước và chất điện giải, càng làm tình trạng nhiễm toan trở nên nguy kịch.

Vì liên quan đến cơ chế thiếu insulin nên nhiễm toan chuyển hóa ceton còn được biết đến là biến chứng của bệnh tiểu đường, thường gặp nhất ở người bệnh tiểu đường loại 1 do thiếu hụt hoàn toàn insulin. Nhiễm toan cũng có thể xảy ra khi người bệnh đang điều trị nhưng quên hoặc bỏ liều insulin, sử dụng sai kỹ thuật tiêm hoặc bơm insulin hỏng. DKA cũng có thể xuất hiện lần đầu khi bệnh nhân được chẩn đoán mới mắc đái tháo đường.

Mặc dù ít gặp hơn, nhưng DKA vẫn có thể xảy ra ở người bệnh tiểu đường type 2 trong những hoàn cảnh sau:

• Stress nặng hoặc Nhiễm trùng cấp tính: Những tình trạng này làm tăng nhu cầu insulin vượt quá khả năng tiết insulin vốn đã giảm.
• Người dùng thuốc ức chế SGLT2: Nhóm thuốc này có thể gây DKA đường huyết không cao (euglycemic DKA).
• Kiểu hình “Ketosis-prone type 2 diabetes”: Đây là một thể đặc biệt của bệnh tiểu đường loại 2, nhưng lại xuất hiện tình trạng DKA giống bệnh nhân type 1, mặc dù không có bằng chứng tự miễn phá hủy tế bào beta như trong type 1.

Nhiễm toan ceton cũng dễ xảy ra ở tiểu đường thai kỳ, và tình trạng này nguy hiểm cho cả mẹ lẫn thai nhi ngay cả khi glucose máu không quá cao. Trong thai kỳ, cơ thể người mẹ dễ bị nhiễm toan ceton hơn vì các hormon nhau thai làm giảm tác dụng của insulin, khiến đường khó vào tế bào và cơ thể phải đốt mỡ sinh ceton. Chỉ cần nhịn ăn ngắn, nôn ói nhiều, stress khi chuyển dạ hoặc dùng thuốc như corticoid cũng có thể làm tăng ceton nhanh chóng.

Triệu chứng nhiễm toan ceton

Hơi thở có mùi trái cây chín, thở thanh, thở sâu, mạch nhanh, tụt huyết áp là những dấu hiệu nhận biết nhiễm toan ceton. Tất cả những triệu chứng này ban đầu có thể nhỏ, nhưng dần nghiêm trọng hơn khi bệnh trở nặng, cho thấy tình trạng nhiễm toan ceton cần phải được xử trí cấp cứu ngay lập tức để tránh nguy cơ tử vong. Bên cạnh đó, người bệnh còn có những biểu hiện khác như khát nhiều, tiểu nhiều, nôn ói, suy nhược, lú lẫn, hoặc thậm chí là hôn mê sâu.

• Hơi thở mùi trái cây: Hơi thở có mùi trái cây chín hoặc mùi ngọt hăng như acetone là dấu hiệu đặc trưng nhất của nhiễm toan ceton. Mùi này tỏa ra trong không khí xung quanh người bệnh, rất dễ nhận thấy khi tiếp xúc gần.
• Thở nhanh, thở sâu (thở Kussmaul): Hơi thở nhanh, sâu, đều đặn giống như bệnh nhân “cố gắng hít thở mạnh để đẩy khí ra ngoài”. Người bệnh thở Kussmaul liên tục trong suốt giai đoạn nhiễm toan ceton, đi kèm với hơi thởi mùi trái cây.
• Mạch nhanh: Mạch thường nhanh, nhỏ, khó bắt, có thể cảm nhận được ở các vị trí như cổ tay, cổ và bẹn. Đây là hậu quả của mất nước, mất điện giải và toan chuyển hóa. Tình trạng mạch nhanh diễn ra liên tục, kéo dài suốt quá trình DKA tiến triển.
• Tụt huyết áp: Triệu chứng này thường xuất hiện cùng với mạch nhanh do mất nước và điện giải kéo dài. Ban đầu có thể chỉ hoa mắt, choáng khi đứng lên; về sau thì tụt huyết áp rõ rệt khi bệnh tiến triển nặng.
• Khát nhiều, tiểu nhiều: Cơn khát diễn ra dữ dội, uống nước nhiều vẫn không thấy đủ; đi tiểu thường xuyên bất kể ngày đêm với lượng nước tiểu nhiều bất thường. Tình trạng này diễn ra nghiêm trọng dẫn đến mạch nhanh, tụt huyết áp và thở Kussmaul.
• Khô miệng, khô da, da giảm đàn hồi: Miệng có cảm giác dính, khó nuốt, môi nứt nẻ. Da khô sần sùi, kém bóng, giảm đàn hồi, thể hiện rõ ở tay, bụng và ngực. Những triệu chứng này xuất hiện và tiến triển nặng theo mức độ mất nước do tiểu quá nhiều.
• Mệt mỏi, suy nhược: Người bệnh không còn sức, làm việc và sinh hoạt khó khăn, có thể nằm nhiều, ít đi lại, thậm chí không muốn ăn uống. Cảm giác mệt mỏi bao trùm toàn thân, ảnh hưởng đến cả cơ bắp, tinh thần và khả năng tập trung.
• Buồn nôn, nôn, đau bụng: Nôn mửa dai dẳng, khó chịu, diễn ra nhiều lần dù ăn uống ít, cùng với đau bụng âm ỉ hoặc dữ dội mà không thuyên giảm. Tình trạng diễn tiến nặng hơn khi mức độ ceton trong máu tăng cao.
• Lú lẫn, lơ mơ, buồn ngủ sâu: Bệnh nhân khó tập trung, trả lời lạc đề, nhận thức kém, giảm tỉnh táo và ít phản ứng với môi trường xung quanh. Người bệnh ngủ li bì, khó đánh thức, tiến triển dần tới hôn mê.
• Hôn mê: Người bệnh mất hoàn toàn tri giác, không đáp ứng với kích thích bên ngoài, không tự mở mắt hay nói chuyện, mất khả năng tự chăm sóc và điều khiển hành vi. Hôn mê có thể gây mất phản xạ bảo vệ đường thở, dễ suy hô hấp, tụt huyết áp và suy đa cơ quan. Đây là dấu hiệu giai đoạn cuối của DKA chưa được xử trí kịp thời với nguy cơ tử vong rất cao.

Biến chứng do nhiễm toan ceton

Nhiễm toan ceton là tình trạng cấp cứu có thể đe dọa tính mạng bất cứ lúc nào, thường là qua các biến chứng sốc giảm thể tích, rối loạn điện giải, loạn nhịp tim, phù não. Tỷ lệ tử vong sẽ tăng cao nếu kèm theo nhiễm trùng nặng hoặc suy đa cơ quan. Thậm chí nếu chữa trị không chuẩn cũng có thể gây biến chứng nguy hiểm như hạ đường huyết, hạ kali máu hoặc quá tải dịch.

• Sốc giảm thể tích: Đường huyết quá cao gây giảm thể tích tuần hoàn, khiến tim đập nhanh để bù nhưng huyết áp vẫn tụt. Nếu không hồi sức dịch kịp thời sẽ dẫn đến sốc và suy đa cơ quan.
• Suy thận cấp: Mất nước kéo dài làm hạ mức lọc cầu thận và giảm khả năng đào thải ceton, dẫn đến nhiễm toan nặng hơn. Đây là biến chứng thường gặp, làm tăng nguy cơ mắc biến cố nguy hiểm do suy giảm chức năng thận kéo dài.
• Rối loạn điện giải, loạn nhịp tim: Người bệnh đi tiểu nhiều và nôn ói khiến cơ thể mất rất nhiều kali, phosphat, magiê. Nếu không bổ sung kịp thời sẽ gây rối loạn nhịp tim nguy hiểm, thậm chí là ngừng tim.
• Phù não: Đây là biến chứng thần kinh nguy hiểm nhất (đặc biệt ở trẻ em). Bệnh nhân có thể diễn tiến từ nhức đầu, lơ mơ đến co giật, ngừng thở và tử vong, hoặc để lại di chứng thần kinh nếu chậm xử trí.
• Hội chứng suy hô hấp tiến triển (ARDS): Đây là biến chứng hiếm nhưng rất nặng. ARDS thường xuất hiện trong quá trình điều trị nhiễm toan cetoan, có liên quan đến tăng tính thấm mao mạch phổi và phản ứng viêm hệ thống. Khi mắc ARDS thì người bệnh cần thở máy, thậm chí là cần thực hiện hồi sức tim phổ nhân tạo tạm thời (ECMO).
• Huyết khối tĩnh mạch và động mạch: Nhiễm toan khiến máu trở nên đặc cùng với tình trạng viêm mạch máu sẽ khiến máu dễ đông hơn bình thường, làm tăng nguy cơ hình thành cục máu đông. Cục máu đông này có thể gây thuyên tắc phổ và gây tử vong.
• Viêm tụy cấp: Nhiễm toan ceton có thể đi kèm hoặc khởi phát bởi viêm tụy cấp, nhất là khi tăng triglycerid rất cao. Sự phối hợp DKA-tăng triglycerid-viêm tụy làm nặng thêm đau bụng, nôn ói và rối loạn chuyển hoá. Nó đòi hỏi xử trí song song cả hồi sức DKA và điều trị viêm tụy.
• Thai lưu trong thai kỳ: Đây là một cấp cứu sản khoa, thai phụ hiếm tử vong nhưng nó làm tăng đáng kể nguy cơ thai suy/thai lưu. Nhiều trường hợp đã ghi nhận tỷ lệ tử vong thai cao dù mẹ chỉ mắc một lần nhiễm toan ceton.

Chương trình điều trị bệnh mãn tính

• Điều trị và kiểm soát các bệnh mãn tính: Tiểu đường, mỡ máu, huyết áp, viêm gan
• Điều trị bởi các bác sĩ giàu kinh nghiệm tại Diag
• Theo dõi liên tục và kiểm soát ngăn ngừa biến chứng

TÌM HIỂU THÊM

200+

Cơ sở y tế đối tác

2400+

Bác sĩ tin tưởng

Chẩn đoán nhiễm toan ceton

Bất kỳ người bệnh đái tháo đường (hoặc nghi ngờ) có biểu hiện khát nhiều, tiểu nhiều, mệt lả, nôn ói, đau bụng, thở nhanh sâu, hơi thở mùi trái cây hoặc rối loạn ý thức đều cần nghĩ đến nhiễm toan ceton và làm xét nghiệm ngay.

Tiêu chuẩn chẩn đoán nhiễm toan ceton cần đủ 3 điều kiện:

• Đái tháo đường hoặc Tăng đường huyết: Glucose máu ≥ 200 mg/dL hoặc có tiền sử tiểu đường.
• Tăng ketone máu: β‑hydroxybutyrate ≥ 3.0 mmol/L hoặc que nước tiểu ≥ 2+.
• Toan chuyển hóa: pH <7.30 và/hoặc HCO₃⁻ <18 mmol/L.

Việc chẩn đoán cũng cần phân biệt giữa nhiễm toan ceton (DKA) và tăng đường huyết thẩm thấu (HHS). Cả hai tình trạng này có cơ chế sinh bệnh và biểu hiện lâm sàng khác nhau, tuy nhiên tỷ lệ tử vong do HHS lại cao hơn đáng kể. Việc phân biệt đúng sẽ đảm bảo lựa chọn phác đồ phù hợp và hiệu quả.

Điều trị nhiễm toan ceton do tiểu đường

Điều trị nhiễm toan ceton tập trung vào ba mục tiêu chính: bù dịch, bổ sung insulin và điều chỉnh điện giải.

• Bù dịch: Thường sử dụng dung dịch muối sinh lý NaCl 0.9% hoặc dịch cân bằng để hồi phục thể tích tuần hoàn. Mục đích là làm loãng đường trong máu, cải thiện tuần hoàn, hỗ trợ thận đào thải đường và ceton qua nước tiểu.
• Bổ sung insulin: Insulin được tiêm/truyền tĩnh mạch liên tục với liều thấp. Mục đích là điều hòa đường huyết, đồng thời ngăn chặn tạo thêm ceton, nhờ đó cải thiện tình trạng toan máu.
• Điều chỉnh điện giải (đặc biệt là kali): Kali máu thường hạ nhanh trong quá trình truyền insulin, dễ gây loạn nhịp tim nguy hiểm, do đó cần theo dõi liên tục. Một số trường hợp có thể cần theo dõi thêm phosphat và magiê để tránh suy hô hấp.

Quá trình điều trị nhiễm toan ceton cần tuân thủ phát đồ chặt chẽ và theo dõi liên tục để vừa kiểm soát toan máu, vừa phòng tránh các biến chứng do điều trị. Bởi nếu điều trị không đúng cách có thể dẫn đến nhiều biến chứng nguy hiểm do chính việc điều trị gây ra.

• Truyền insulin quá nhanh hoặc không theo dõi sát có thể làm đường huyết hạ đột ngột.
• Truyền insulin mà không kèm theo bù kali sẽ khiến kali máu tụt nhanh, dễ gây loạn nhịp tim.
• Bù dịch quá nhiều, quá nhanh có thể dẫn đến quá tải tuần hoàn, gây phù phổi và suy hô hấp.

Phòng ngừa nhiễm toan ceton

Nhiễm toan ceton hoàn toàn có thể phòng ngừa thông qua việc phát hiện sớm các triệu chứng khởi phát và sử dụng insulin đúng cách. Phần lớn các trường hợp nhiễm toan có thể tránh được nếu phòng ngừa từ giai đoạn chẩn đoán tiểu đường hoặc trong giai đoạn điều trị tiểu đường.

Phòng ngừa DKA từ giai đoạn chẩn đoán đái tháo đường

• Nhận biết dấu hiệu cảnh báo DKA gồm khát nhiều, tiểu nhiều, buồn nôn, hơi thở mùi trái cây.
• Bệnh nhân type 1 cần tiêm insulin ngay sau chẩn đoán để ngăn tiến triển thành DKA.
• Tái khám thường xuyên mỗi 1 – 2 tuần trong giai đoạn mới chẩn đoán để điều chỉnh liều insulin phù hợp.

Phòng ngừa DKA trong giai đoạn điều trị đái tháo đường

• Không tự ý bỏ liều, luôn mang theo insulin dự phòng để tiêm ngay khi cần thiết.
• Tự theo dõi đường huyết ít nhất 4 lần/ngày trước các bước ăn và trước khi ngủ.
• Tự theo dõi ketone khi đường huyết > 250 mg/dL hoặc khi ốm, sốt, nôn ói.
• Không bao giờ ngưng insulin nền khi ốm, nhiễm trùng, phẫu thật, nôn ói. Đồng thời tăng cường kiểm tra đường huyết và ketone mỗi 2 – 4 giờ, uống đủ 150 – 200 ml nước mỗi giờ.
• Không nhịn ăn kéo dài. Cần bù dịch bằng nước có chứa đường trong trường hợp không ăn được.
• Tái khám đều đặn để điều chỉnh liều và dự phòng biến chứng.

Lời kết

Như vậy bài viết đã chia sẻ đầy đủ các thông tin về nhiễm toan ceton. Đây là một biến chứng nguy hiểm của đái tháo đường, có thể dẫn đến nhiều hệ quả nghiêm trọng nếu không được điều trị kịp thời.