Dị ứng thức ăn: Vì sao ăn xong nổi mẩn ngứa và cách xử trí đúng cách?

Dị ứng thực phẩm là gì?

Dị ứng thức ăn là phản ứng của hệ miễn dịch khi cơ thể nhầm một số protein trong thức ăn là chất gây hại và tấn công chúng. Chỉ một lượng nhỏ thực phẩm cũng có thể gây ngứa, nổi mề đay, buồn nôn hoặc sốc phản vệ.

Hội chứng dị ứng miệng (OAS) là một dạng dị ứng thức ăn thường gặp, khiến trẻ bị ngứa, sưng môi hoặc họng sau khi ăn một số loại trái cây, rau sống, do phản ứng chéo giữa protein thực phẩm và phấn hoa.

Tình trạng dị ứng thức ăn thường xuất hiện sớm ở trẻ nhỏ. Một số dị ứng như sữa bò, trứng có thể tự hết khi trẻ lớn lên, nhưng vẫn có các dị ứng như dị ứng đậu phộng, hải sản hay các loại hạt thường kéo dài đến tuổi trưởng thành. Cần phân biệt với không dung nạp thức ăn, vốn không liên quan đến miễn dịch mà do cơ thể không tiêu hóa được một số thành phần như lactose hoặc gluten.

Nguyên nhân bị dị ứng thức ăn

Dị ứng thức ăn xảy ra khi hệ miễn dịch nhầm một số protein trong thực phẩm là tác nhân gây hại và phản ứng quá mức. Cơ thể tạo kháng thể IgE đặc hiệu, giải phóng histamine và các chất gây viêm khi tiếp xúc lại, dẫn đến các triệu chứng từ nhẹ đến nặng.

Một số yếu tố nguy cơ gồm:

• Yếu tố di truyền, tiền sử gia đình và cơ địa dị ứng: Trẻ có cha mẹ hoặc người thân mắc bệnh dị ứng như hen phế quản, viêm mũi dị ứng hay chàm thể tạng có nguy cơ cao phát triển dị ứng thức ăn. Điều này cho thấy yếu tố di truyền và cơ địa quá mẫn đóng vai trò nền tảng trong cơ chế bệnh sinh.
• Tiếp xúc sớm với dị nguyên mạnh: Các thực phẩm chứa protein dễ gây dị ứng như đậu phộng, sữa bò, trứng, hải sản… có thể kích hoạt phản ứng ngay từ lần tiếp xúc đầu tiên, đặc biệt ở trẻ nhỏ có hệ miễn dịch còn non nớt.
• Hệ miễn dịch và hàng rào niêm mạc chưa hoàn thiện: Trong những năm đầu đời, hàng rào bảo vệ đường tiêu hóa chưa phát triển đầy đủ, tạo điều kiện cho protein lạ dễ dàng xâm nhập và kích hoạt phản ứng dị ứng.
• Yếu tố môi trường và lối sống: Ô nhiễm, sử dụng kháng sinh sớm, chế độ ăn nghèo đa dạng hay mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột đều có thể làm thay đổi cách hệ miễn dịch nhận diện và phản ứng với dị nguyên.

Dấu hiệu dị ứng thức ăn

Triệu chứng dị ứng thức ăn có thể xuất hiện chỉ sau vài phút đến vài giờ sau khi ăn phải dị nguyên. Biểu hiện cụ thể phụ thuộc vào độ tuổi và mức độ phản ứng của hệ miễn dịch, từ nhẹ đến đe dọa tính mạng.

1. Biểu hiện dị ứng thức ăn ở trẻ em

Trẻ nhỏ, nhất là trong 2 năm đầu đời là nhóm dễ bị dị ứng thức ăn nhất. Ngoài các biểu hiện tương tự người lớn, trẻ còn có thể xuất hiện:

• Khóc quấy, bỏ bú hoặc chán ăn do đau bụng, khó chịu.
• Nôn trớ, tiêu chảy thường xuyên sau khi ăn một loại thức ăn cụ thể.
• Phát ban hoặc chàm bùng phát sau bữa ăn.
• Sưng môi, lưỡi hoặc mặt, có thể kèm theo khò khè.

2. Biểu hiện dị ứng thức ăn ở người lớn

Ở người trưởng thành, các triệu chứng thường rõ rệt và có xu hướng tái phát khi tiếp xúc lại với cùng loại thực phẩm. Một số dấu hiệu phổ biến gồm:

• Triệu chứng ngoài da: Viêm da dị ứng, phát ban, nổi mẩn đỏ, mề đay, ngứa hoặc sưng ở môi, mí mắt hoặc sưng mặt.
• Triệu chứng tiêu hoá: Buồn nôn, nôn ói, đau bụng quặn thắt, tiêu chảy.
• Triệu chứng hô hấp: Nghẹt mũi, chảy nước mũi, ho, khò khè hoặc khó thở.
• Triệu chứng toàn thân: Chóng mặt, hạ huyết áp, tim đập nhanh, khó thở – đây có thể là dấu hiệu cảnh báo phản ứng nặng như sốc phản vệ.

Một số người lớn từng không dị ứng lúc nhỏ vẫn có thể phát triển dị ứng thực phẩm muộn ở tuổi trưởng thành, đặc biệt với hải sản, động vật có vỏ, hoặc một số loại hạt.

Xem thêm: Bị dị ứng thức ăn có được tắm không?

Gói xét nghiệm Dị ứng

• Phát hiện đến 72 tác nhân dị ứng ở người lớn và trẻ nhỏ
• Tư vấn chế độ ăn uống và sinh hoạt miễn phí
• Quy trình đơn giản, nhanh chóng, nhận kết quả online
• Xét nghiệm ngoài giờ hành chính tại hơn 40+ điểm lấy mẫu DIAG

TÌM HIỂU THÊM

200+

Cơ sở y tế đối tác

2400+

Bác sĩ tin tưởng

Dị ứng thức ăn có nguy hiểm không?

Phần lớn phản ứng dị ứng thức ăn chỉ ở mức nhẹ đến trung bình, gây ngứa, nổi mề đay, đau bụng hoặc nôn thoáng qua và thường tự giảm sau vài giờ. Tuy nhiên, trong một số trường hợp, dị ứng có thể tiến triển nhanh thành phản ứng nặng nếu không được xử trí kịp thời.

Nguy hiểm nhất là sốc phản vệ – phản ứng dị ứng toàn thân cấp tính xảy ra chỉ vài phút sau khi ăn, gây sưng đường thở, tụt huyết áp, rối loạn nhịp tim và có thể tử vong nếu không cấp cứu ngay. Dị ứng kéo dài cũng ảnh hưởng đến chất lượng sống, khiến người bệnh phải kiêng khem nghiêm ngặt và có nguy cơ thiếu dinh dưỡng.

Dị ứng thức ăn có tự khỏi không?

Khả năng dị ứng thức ăn tự hết phụ thuộc vào loại thực phẩm, độ tuổi và cơ địa miễn dịch của mỗi người. Ở trẻ nhỏ, các dị ứng phổ biến như sữa bò, trứng, đậu nành hay lúa mì có thể cải thiện dần khi hệ miễn dịch trưởng thành. Theo Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Hoa Kỳ (NIAID), khoảng 70–80% trẻ bị dị ứng sữa và trứng có thể hết khi đến tuổi thiếu niên.

Tuy nhiên, một số dị ứng đa số thường kéo dài suốt đời và hiếm khi tự khỏi, tiêu biểu như dị ứng với đậu phộng, hải sản có vỏ, cá hoặc các loại hạt. Ngay cả khi triệu chứng tạm lắng, cơ thể vẫn có thể phản ứng mạnh nếu tiếp xúc lại sau thời gian dài không ăn.

Xem thêm: Thực phẩm gây dị ứng

Cách chẩn đoán dị ứng thức ăn

Dị ứng thức ăn không thể xác định chính xác chỉ bằng quan sát triệu chứng, vì dễ nhầm lẫn với ngộ độc thực phẩm, không dung nạp thức ăn hoặc rối loạn tiêu hóa. Bác sĩ sẽ kết hợp nhiều phương pháp để xác định loại thực phẩm gây phản ứng, mức độ nguy hiểm và hướng xử trí phù hợp.

Dưới đây là các bước thường dùng trong quá trình chẩn đoán:

• Khai thác bệnh sử và nhật ký ăn uống: Bác sĩ sẽ hỏi chi tiết về loại thức ăn đã sử dụng, thời điểm xuất hiện triệu chứng và các phản ứng đi kèm. Ghi chép nhật ký ăn uống giúp khoanh vùng nhanh thực phẩm nghi ngờ.
• Xét nghiệm máu đo kháng thể IgE đặc hiệu: Xét nghiệm tìm kháng thể IgE phản ứng với từng loại protein trong thực phẩm, từ đó xác định nhóm dị nguyên tiềm ẩn.
• Test lẩy da (Skin Prick Test): Một lượng nhỏ dị nguyên được nhỏ lên da và chích nhẹ. Nếu xuất hiện sẩn đỏ, sưng ngứa, nghĩa là cơ thể có phản ứng với loại thực phẩm đó.
• Nghiệm pháp thử thách đường miệng dưới giám sát y tế: Đây là tiêu chuẩn vàng giúp xác định chắc chắn thực phẩm gây dị ứng. Người bệnh được cho ăn lượng nhỏ thực phẩm nghi ngờ dưới sự theo dõi chặt chẽ để phát hiện phản ứng.

Lưu ý: Không nên tự ý thử loại bỏ hay ăn lại thực phẩm nghi ngờ dị ứng tại nhà. Việc chẩn đoán và kiểm tra phải do bác sĩ chuyên khoa thực hiện để đảm bảo an toàn và tránh biến chứng nguy hiểm.

Cách điều trị khi bị dị ứng thức ăn

Hiện nay chưa có phương pháp điều trị khỏi hoàn toàn dị ứng thức ăn nổi mề đay, mục tiêu chính là phòng tránh tiếp xúc với dị nguyên và kiểm soát phản ứng khi xảy ra. Phác đồ điều trị được cá nhân hóa tùy mức độ dị ứng, độ tuổi và tiền sử phản ứng của từng người bệnh.

Dưới đây là các hướng xử trí phổ biến nhất:

• Tránh tuyệt đối thực phẩm gây ra dị ứng: Đây là nguyên tắc quan trọng nhất và là “liều thuốc” hiệu quả nhất hiện nay. Người bệnh cần đọc kỹ nhãn thực phẩm, hỏi rõ thành phần món ăn khi ăn ngoài, đồng thời cảnh giác với nguy cơ “ô nhiễm chéo” khi chế biến chung với các món khác.
• Sử dụng thuốc khi có phản ứng dị ứng:
  • Với triệu chứng nhẹ – trung bình như ngứa, mề đay, sổ mũi: có thể dùng thuốc kháng histamine theo hướng dẫn của bác sĩ để giảm phản ứng.
  • Với trường hợp phản ứng toàn thân hoặc nghi sốc phản vệ: Điều trị khẩn cấp bằng cách tiêm epinephrine (adrenaline) ngay lập tức và gọi cấp cứu khẩn cấp. Người có tiền sử phản vệ nên mang theo bút tiêm epinephrine tự động bên mình.
• Điều trị hỗ trợ và theo dõi lâu dài:
  • Bác sĩ có thể chỉ định thuốc corticosteroid hoặc thuốc ổn định tế bào mast trong một số trường hợp nặng, tái phát nhiều lần.
  • Việc theo dõi định kỳ, tái khám và cập nhật xét nghiệm giúp đánh giá nguy cơ tái dị ứng hoặc khả năng dung nạp trở lại một số thực phẩm theo thời gian.
• Liệu pháp giải mẫn cảm (Oral Immunotherapy – OIT): Một số trung tâm chuyên sâu đang áp dụng OIT – cho người bệnh tiếp xúc dần với lượng rất nhỏ dị nguyên để “huấn luyện” hệ miễn dịch. Phương pháp này có thể làm giảm mức độ phản ứng, song vẫn đang được nghiên cứu và chỉ thực hiện ở cơ sở chuyên khoa.

Xem thêm: Trẻ bị dị ứng thức ăn

Phòng ngừa tái phát dị ứng và lưu ý

• Tránh hoàn toàn thực phẩm gây dị ứng: Đây là biện pháp hiệu quả nhất để ngăn tái phát. Người bệnh cần đọc kỹ thành phần trên nhãn sản phẩm, hỏi kỹ về nguyên liệu khi ăn ngoài và đặc biệt cảnh giác với hiện tượng ô nhiễm chéo trong quá trình chế biến.
• Tập huấn cách xử trí và mang theo thuốc cấp cứu: Người có tiền sử phản ứng nặng nên luôn mang theo bút tiêm epinephrine tự động và biết cách sử dụng. Gia đình, giáo viên hoặc đồng nghiệp cũng nên được hướng dẫn cách xử trí khi khẩn cấp xảy ra.
• Theo dõi và tái khám định kỳ: Việc tái khám giúp bác sĩ đánh giá diễn tiến miễn dịch, cân nhắc thời điểm làm test dị ứng hoặc thử nghiệm dung nạp thực phẩm trong điều kiện kiểm soát. Một số trẻ có thể hết dị ứng theo thời gian, nhưng chỉ nên thử ăn lại khi có chỉ định chuyên khoa.
• Hỗ trợ hệ miễn dịch bằng lối sống lành mạnh: Duy trì chế độ ăn đa dạng, bổ sung lợi khuẩn đường ruột, hạn chế lạm dụng kháng sinh và tránh khói thuốc lá có thể giúp giảm nguy cơ khởi phát hoặc tái phát phản ứng dị ứng.
• Cẩn trọng khi giới thiệu thực phẩm mới cho trẻ: Việc cho trẻ làm quen sớm với thực phẩm có nguy cơ dị ứng cao (trong năm đầu đời) dưới sự hướng dẫn của bác sĩ có thể giúp giảm đáng kể nguy cơ dị ứng sau này, thay vì trì hoãn quá lâu.

Xem thêm

• Mẹo chữa dị ứng thức ăn
• Dị ứng bia