Dị ứng gluten: Nguyên nhân, triệu chứng và cách điều trị hiệu quả

Dị ứng gluten là gì?

Dị ứng gluten thường được dùng để gọi cho phản ứng bất thường của cơ thể đối với protein gluten có trong lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và các sản phẩm từ chúng. Tuy nhiên, dị ứng gluten không phải thuật ngữ y học chính xác. Thực tế, phản ứng bất thường với gluten chủ yếu liên quan đến bệnh celiac và nhạy cảm gluten không do celiac.

• Bệnh celiac là một bệnh tự miễn, trong đó hệ miễn dịch của cơ thể tấn công vào niêm mạc ruột non khi tiếp xúc với gluten, gây tổn thương và ảnh hưởng đến khả năng hấp thu dinh dưỡng.
• Nhạy cảm gluten không do celiac là tình trạng cơ thể phản ứng với gluten mà không gây tổn thương ruột non, nhưng vẫn gây ra các triệu chứng khó chịu như đau bụng, mệt mỏi và các vấn đề khác.

Bệnh celiac có thể xuất hiện ở mọi lứa tuổi, từ trẻ nhỏ đến người trưởng thành. Tuy nhiên, nhạy cảm gluten không do celiac thường được chẩn đoán ở người trưởng thành, đặc biệt là những người có tiền sử bệnh tự miễn hoặc gia đình có người mắc bệnh celiac. Việc phát hiện sớm và tuân thủ chế độ ăn không gluten có thể giúp kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa các biến chứng lâu dài.

Lưu ý: Trong bài viết này, DIAG vẫn sử dụng cụm “dị ứng gluten” để dễ cho người đọc hình dung.

Phân biệt với một số dị ứng khác

Tình trạng dị ứng gluten có thể nhầm lẫn với dị ứng bột mì (hay dị ứng lúa mì). Đây là phản ứng dị ứng trung gian IgE với một hoặc vài loại protein của lúa mì (có thể bao gồm nhưng không chỉ gluten). Phản ứng xảy ra nhanh sau khi tiếp xúc (thường trong vòng vài phút đến 2 giờ) và có thể dẫn đến phản ứng dị ứng nghiêm trọng, bao gồm sốc phản vệ. Một dạng đặc biệt là WDEIA (dị ứng lúa mì phụ thuộc gắng sức), xảy ra khi vừa ăn lúa mì vừa vận động mạnh.

Ngoài ra, một số người có thể gặp dị ứng phấn lúa mì, là tình trạng dị ứng xảy ra khi hít phải phấn hoa từ cây lúa mì hoặc bột mịn trong quá trình chế biến. Dạng dị ứng đường hô hấp này thường gây hắt hơi, ngứa mũi, viêm kết mạc hoặc hen suyễn, và có thể xảy ra độc lập với phản ứng khi ăn gluten.

Triệu chứng dị ứng gluten

Triệu chứng gây ra bởi phản ứng bất thường của cơ thể với gluten có thể rất đa dạng và ảnh hưởng đến nhiều cơ quan trong cơ thể. Mặc dù các triệu chứng của bệnh celiac và nhạy cảm gluten không do celiac có thể tương tự, nhưng chúng có một số điểm khác biệt.

Triệu chứng chung

• Triệu chứng tiêu hóa: Đau bụng, đầy hơi, tiêu chảy, táo bón, buồn nôn hoặc nôn.
• Triệu chứng ngoài tiêu hóa: Phát ban, ngứa, đau khớp, mệt mỏi, đau nhức đầu, khó thở, khó tập trung, lo âu.
• Triệu chứng khác: Thiếu máu, giảm cân không giải thích được.

Các triệu chứng này có thể xuất hiện ngay sau khi ăn thực phẩm chứa gluten hoặc chậm hơn vài giờ đến vài ngày.

Triệu chứng đặc trưng của bệnh celiac

• Triệu chứng tiêu hóa nghiêm trọng: Đau bụng, tiêu chảy kéo dài, táo bón.
• Mất cân bằng dinh dưỡng: Thiếu máu, giảm cân không giải thích được, loãng xương.
• Phát ban đặc trưng: Dermatitis herpetiformis, nổi mẩn đỏ, ngứa.
• Vấn đề thần kinh: Đau đầu, tê bì tay chân.

Triệu chứng đặc trưng của nhạy cảm gluten không do celiac

• Triệu chứng tiêu hóa nhẹ: Đau bụng, đầy hơi, táo bón, nhưng ít nghiêm trọng hơn bệnh celiac.
• Mệt mỏi: Mệt mỏi kéo dài, khó chịu, hoặc cảm giác không khỏe sau khi ăn gluten.
• Vấn đề ngoài tiêu hóa: Nổi mẩn, đau khớp, hoặc các vấn đề thần kinh nhẹ.
• Không tổn thương ruột: Không gây suy dinh dưỡng hay tổn thương vĩnh viễn cho ruột.

Xem thêm: Dị ứng bột ngọt

Gói xét nghiệm Dị ứng

• Phát hiện đến 72 tác nhân dị ứng ở người lớn và trẻ nhỏ
• Tư vấn chế độ ăn uống và sinh hoạt miễn phí
• Quy trình đơn giản, nhanh chóng, nhận kết quả online
• Xét nghiệm ngoài giờ hành chính tại hơn 40+ điểm lấy mẫu DIAG

TÌM HIỂU THÊM

200+

Cơ sở y tế đối tác

2400+

Bác sĩ tin tưởng

Thực phẩm chứa Gluten cần tránh khi bị dị ứng

Để kiểm soát các rối loạn liên quan đến gluten, việc nhận biết và loại bỏ các thực phẩm chứa gluten là rất quan trọng. Gluten thường có trong lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và các sản phẩm chế biến từ chúng. Tùy vào tình trạng dị ứng lúa mì hay bệnh celiac mà phạm vi cần tránh có sự khác biệt:

• Nếu bạn bị dị ứng lúa mì: cần tránh mọi thực phẩm chứa lúa mì, ngay cả khi chúng không chứa gluten, vì phản ứng có thể xảy ra với các protein khác ngoài gluten.
• Nếu bạn bị bệnh celiac hoặc nhạy cảm gluten: cần tránh tất cả các nguồn gluten, bao gồm lúa mì, lúa mạch và lúa mạch đen.

Dưới đây là những nhóm thực phẩm phổ biến chứa gluten:

• Các loại bánh mì, mì ống, bánh ngọt và ngũ cốc ăn sáng từ lúa mì, lúa mạch hoặc lúa mạch đen.
• Các sản phẩm chế biến sẵn: bánh quy, bánh kem, pizza, mì ăn liền, snack, nước sốt hoặc gia vị có bột mì bổ sung.
• Đồ uống làm từ malt hoặc lúa mạch: bia thông thường chứa gluten và không an toàn cho người bị bệnh celiac. Một số loại bia “gluten-free” đã được xử lý đặc biệt có thể an toàn hơn, nhưng cần đọc kỹ nhãn sản phẩm theo hướng dẫn của FDA.
• Thực phẩm tiềm ẩn gluten: món chay chế biến sẵn, chế phẩm từ đậu, thực phẩm đông lạnh, gia vị pha sẵn, nước sốt, nước dùng hoặc súp đóng hộp. Gluten có thể ẩn trong danh sách thành phần dưới dạng chất làm đặc, chất ổn định hoặc protein thực vật thủy phân.
• Sản phẩm từ lúa mạch đen hoặc lúa mạch: một số loại bánh đặc sản châu Âu, ngũ cốc nguyên hạt hoặc bia đen.

Luôn đọc kỹ nhãn thực phẩm và tìm các cụm như “gluten-free” (thực phẩm không chứa gluten) hoặc “wheat-free” (không chứa lúa mì), đồng thời tham khảo ý kiến chuyên gia dinh dưỡng để xây dựng chế độ ăn vừa an toàn vừa đầy đủ dưỡng chất..

Cách chẩn đoán dị ứng gluten

Để chẩn đoán chính xác tình trạng liên quan đến gluten, bác sĩ sẽ kết hợp nhiều phương pháp nhằm phân biệt giữa dị ứng lúa mì, bệnh celiac và nhạy cảm gluten không do celiac – ba tình trạng thường bị nhầm lẫn nhưng cơ chế hoàn toàn khác nhau. Các bước chẩn đoán thường bao gồm:

• Đánh giá chi tiết tiền sử và triệu chứng lâm sàng: Bác sĩ sẽ khai thác kỹ các phản ứng xảy ra sau khi ăn thực phẩm chứa gluten, bao gồm triệu chứng tiêu hóa (đầy hơi, tiêu chảy, đau bụng) và ngoài tiêu hóa (phát ban, mệt mỏi, đau khớp). Đây là bước định hướng ban đầu giúp xác định loại phản ứng miễn dịch và mức độ nghiêm trọng.
• Xét nghiệm máu:
  • Với bệnh celiac, các xét nghiệm tìm kháng thể anti-tTG (IgA), anti-EMA và anti-DGP là lựa chọn tiêu chuẩn. Các xét nghiệm này phải được thực hiện khi người bệnh vẫn đang ăn gluten, vì ngừng gluten trước đó có thể làm kết quả âm tính giả.
  • Với dị ứng lúa mì, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm IgE đặc hiệu với protein lúa mì để phát hiện phản ứng dị ứng tức thì qua trung gian IgE.
• Sinh thiết ruột non (khi cần): Nếu kết quả xét nghiệm gợi ý bệnh celiac, bác sĩ có thể chỉ định nội soi và sinh thiết ruột non để đánh giá tổn thương nhung mao ruột – đặc trưng của bệnh celiac. Đây là tiêu chuẩn vàng để khẳng định chẩn đoán.
• Thử nghiệm loại trừ và tái nạp gluten có kiểm soát: Phương pháp này đặc biệt hữu ích khi nghi ngờ nhạy cảm gluten không do celiac. Bệnh nhân sẽ tuân thủ chế độ ăn không gluten trong một khoảng thời gian nhất định rồi tái nạp gluten dưới sự giám sát y tế để theo dõi sự thay đổi triệu chứng.
• Loại trừ các bệnh lý khác: Việc loại trừ dị ứng lúa mì qua xét nghiệm IgE là cần thiết để phân biệt với nhạy cảm gluten hoặc bệnh celiac. Ngoài ra, bác sĩ có thể làm thêm xét nghiệm HLA-DQ2/DQ8 nếu cần hỗ trợ chẩn đoán bệnh celiac.

Các phương pháp điều trị và phòng ngừa

Điều trị các tình trạng liên quan đến gluten tập trung vào loại bỏ tác nhân gây phản ứng, kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng lâu dài. Các phương pháp thường được áp dụng gồm:

• Chế độ ăn kiêng không chứa gluten (Gluten-Free Diet – GFD): Đây là phương pháp nền tảng và hiệu quả nhất đối với bệnh celiac và nhạy cảm gluten không do celiac. Người bệnh cần loại bỏ hoàn toàn các ngũ cốc chứa gluten như lúa mì, lúa mạch, lúa mạch đen và các sản phẩm từ chúng. Việc tuân thủ nghiêm ngặt giúp giảm nhanh triệu chứng, hồi phục tổn thương ruột và phòng ngừa biến chứng mạn tính như loãng xương hoặc ung thư ruột non.
• Quản lý phản ứng dị ứng: Trong trường hợp dị ứng lúa mì qua trung gian IgE, người bệnh cần tránh hoàn toàn tiếp xúc với lúa mì. Bác sĩ có thể kê thuốc kháng histamine để giảm ngứa, phát ban hoặc các triệu chứng nhẹ. Nếu xảy ra phản ứng nặng như sốc phản vệ, cần tiêm epinephrine ngay và gọi cấp cứu.
• Theo dõi y tế định kỳ: Đối với bệnh nhân celiac, việc kiểm tra định kỳ chức năng hấp thu, tình trạng dinh dưỡng, mật độ xương và các biến chứng tự miễn liên quan là cần thiết. Bác sĩ có thể điều chỉnh chế độ ăn hoặc bổ sung vitamin D, sắt, folate, kẽm… nếu phát hiện thiếu hụt.
• Tư vấn dinh dưỡng cá nhân hóa: Làm việc với chuyên gia dinh dưỡng giúp bệnh nhân lựa chọn thực phẩm thay thế an toàn, đa dạng và giàu dinh dưỡng, đồng thời phát hiện các nguồn gluten ẩn trong thực phẩm chế biến, nước sốt, thuốc hoặc thực phẩm bổ sung.
• Giáo dục và phòng ngừa tái phát: Người bệnh nên đọc kỹ nhãn sản phẩm, tìm chứng nhận “gluten-free” uy tín, và cảnh giác với nguy cơ nhiễm chéo khi chế biến thực phẩm.

Kết hợp các biện pháp trên một cách nhất quán giúp người bệnh kiểm soát triệu chứng hiệu quả, cải thiện chất lượng sống và ngăn ngừa biến chứng lâu dài.

Lời kết

Quản lý dị ứng gluten chủ yếu dựa vào việc tuân thủ chế độ ăn không chứa gluten, kết hợp theo dõi y tế định kỳ và kiểm soát triệu chứng bằng thuốc khi cần. Hiểu rõ các thực phẩm cần tránh và phương pháp điều trị giúp phòng ngừa biến chứng lâu dài. Tuân thủ các hướng dẫn y khoa giúp nâng cao chất lượng cuộc sống cho người bị dị ứng gluten.

Xem thêm

• Dị ứng tỏi
• Dị ứng ớt